Το «κίνημα της ανάρρωσης» (recovery movement) διαφοροποίησε την κλινική, που αφορά τα συμπτώματα μίας διαταραχής, από την προσωπική ανάρρωση του ασθενούς, η οποία ορίζεται υποκειμενικά από τον κάθε ασθενή και χαρακτηρίζεται από ευεξία, ελπίδα, καθώς και ικανότητα διαχείρισης του εαυτού. Η έρευνα στη σχιζοφρένεια εστίασε για μεγάλο διάστημα στους παράγοντες κινδύνου και στη συμπτωματολογία της διαταραχής.

Το κίνημα της ανάρρωσης έδωσε το έναυσμα για τη στροφή της έρευνας από την ψυχοπαθολογία στην καλύτερη προσαρμογή και εξέλιξη των ασθενών παρά την ύπαρξη της διαταραχής. Το κίνημα της ανάρρωσης άνθισε παράλληλα με τη θετική ψυχολογία, η οποία εστιάζει στην έρευνα των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και προτερημάτων και μελετά τα κίνητρα και τις προοπτικές του ανθρώπου. Η κατανόηση των ανθρωπίνων δυνάμεων μπορεί να συνεισφέρει στην αποτροπή ή εξασθένιση των αρνητικών επιπτώσεων των ψυχικών διαταραχών, καθώς η αισιοδοξία, η αίσθηση ελέγχου του εαυτού και πολλά άλλα θετικά χαρακτηριστικά του ατόμου προάγουν την ψυχική υγεία.

Τελευταία, οι έννοιες της θετικής ψυχολογίας εισήχθησαν στην έρευνα της σχιζοφρένειας. Οι θετικές αυτοαξιολογήσεις φάνηκε να αμβλύνουν τον αυτοκτονικό ιδεασμό, ακόμα και σε ασθενείς με υψηλά επίπεδα απελπισίας.¹ Επίσης, μεταξύ άλλων παραγόντων, η θετική εικόνα εαυτού, η εσωτερική έδρα ελέγχου (locus of control), δηλαδή η θεώρηση ότι η έκβαση των γεγονότων στη ζωή σχετίζεται με τις πράξεις του ατόμου, καθώς και η έμφαση στην προσωπική προσπάθεια φάνηκε να αποτελούν προγνωστικούς δείκτες για την επίτευξη ικανοποιητικού επιπέδου λειτουργικότητας σε ασθενείς που δεν λάμβαναν φαρμακευτική αγωγή.²

Η έννοια της «ψυχικής ανθεκτικότητας» είναι στενά συνδεδεμένη με τη θετική ψυχολογία. Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία ορίζει την ψυχική ανθεκτικότητα ως «τη διαδικασία ικανοποιητικής προσαρμογής σε αντίξοες συνθήκες, τραύμα, απειλές ή σημαντικές πηγές στρες». Στη έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας συμπεριλαμβάνεται η ανάκαμψη (rebound) του ατόμου από την αντίξοη συνθήκη.³

Η ψυχική ανθεκτικότητα καθορίζεται από βιολογικούς, ψυχολογικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, οι οποίοι αλληλεπιδρούν με πολύπλοκο τρόπο. Τα κύρια χαρακτηριστικά του ατόμου με ψυχική ανθεκτικότητα είναι οι κοινωνικές δεξιότητες, η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, η αυτονομία και η αίσθηση ότι το άτομο έχει έναν σκοπό στη ζωή του. Στα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που συνδέονται με την ψυχική ανθεκτικότητα περιλαμβάνονται επίσης η υψηλή αυτοεκτίμηση, η εξωστρέφεια και η αισιοδοξία. Τα προσόντα και οι ικανότητες του ατόμου διαμορφώνουν τη λεγόμενη «φαινομενολογική ψυχική ανθεκτικότητα», η οποία είναι δυνατόν να μετρηθεί με κλίμακες.^4,5

Αρχικά, η έρευνα εστίασε στη μελέτη της ψυχικής ανθεκτικότητας σε σχέση με τη μετατραυματική διαταραχή στρες και την κατάθλιψη. Πρόσφατα, η ψυχική ανθεκτικότητα αναγνωρίστηκε ως προγνωστικός δείκτης επανεμφάνισης καταθλιπτικών επεισοδίων στη διπολική διαταραχή.6 Επίσης, χαμηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας διαπιστώθηκαν σε άτομα υψηλού κινδύνου για εμφάνιση ψύχωσης. Μάλιστα, τα άτομα υψηλού κινδύνου για ψύχωση που τελικά εκδήλωσαν τη νόσο είχαν σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας από τα άτομα που δεν νόσησαν. Επιπροσθέτως, υψηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας σε άτομα υψηλού κινδύνου για ψύχωση συσχετίστηκαν με ηπιότερα αρνητικά, αγχώδη και καταθλιπτικά συμπτώματα, καθώς και καλύτερη κοινωνική λειτουργικότητα.^7,8 Ασθενείς με σχιζοφρένεια με υψηλότερα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας και αισιοδοξία είχαν υψηλότερο δείκτη ευτυχίας, ο οποίος συσχετίστηκε με χαμηλότερη αντίληψη άγχους και ισχυρότερη αίσθηση κυριαρχίας του εαυτού.⁹ Τέλος, η ψυχική ανθεκτικότητα φάνηκε να αποτελεί σημαντικό προβλεπτικό δείκτη της λειτουργικότητας σε μία υποομάδα σχιζοφρενών που δεν λάμβαναν φαρμακοθεραπεία.¹⁰

Με βάση τις ενδείξεις που υποστηρίζουν μία θετική συσχέτιση ανάμεσα στην ψυχική ανθεκτικότητα και την έκβαση της σχιζοφρένειας, καθώς και το γεγονός ότι η ψυχική ανθεκτικότητα τροποποιείται και μπορεί να βελτιωθεί με τη θεραπεία,⁵ η έρευνα γύρω από την ψυχική ανθεκτικότητα είναι σκόπιμη, ιδιαίτερα κατά την κρίσιμη περίοδο των πρώτων 3–5 ετών από την έναρξη της διαταραχής,¹¹ με στόχο τη δημιουργία παρεμβάσεων που να την ενισχύουν. Οι διάφορες προσεγγίσεις της θετικής ψυχολογίας στοχεύουν στη βελτίωση της ψυχικής υγείας μέσω ανάπτυξης και καλλιέργειας θετικών συναισθημάτων, συμπεριφορών και γνωστικών σχημάτων. Πρόσφατα, ένας τύπος θετικής ψυχοθεραπείας προσαρμόστηκε σε ασθενείς με σχιζοφρένεια και φάνηκε ότι μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση της λειτουργικότητας.¹²

Συμπερασματικά, η διατηρούμενη βελτίωση στην κοινωνική και επαγγελματική λειτουργικότητα παραμένει ο πιο σημαντικός προγνωστικός δείκτης ανάρρωσης από τη σχιζοφρένεια. Παρ΄ όλα αυτά, η θεραπευτική παρέμβαση που εστιάζει μόνο στη χορήγηση των διαθέσιμων φαρμακευτικών σκευασμάτων δεν φαίνεται να συμβάλλει στην ανάρρωση όλων των ασθενών. Οι μελέτες που εισάγουν την ψυχική ανθεκτικότητα και άλλες έννοιες της θετικής ψυχολογίας ενισχύουν τη στροφή της έρευνας στη σχιζοφρένεια από τους παράγοντες κινδύνου στους προστατευτικούς παράγοντες, αντιστρέφουν το ερώτημα «ποιοι παράγοντες σχετίζονται με την υποτροπή και τη χρονιότητα» στο «ποιοι παράγοντες προάγουν την ανάρρωση» και ανοίγουν το δρόμο για τη δημιουργία πρόσθετων θεραπευτικών προσεγγίσεων.

Βασίλειος Π. Μποζίκας
Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής, Α’ Ψυχιατρική Κλινική
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Ελένη Παρλαπάνη
Επίκουρος Καθηγήτρια Ψυχιατρικής, Α’ Ψυχιατρική Κλινική
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Bιβλιογραφία

1. Johnson J, Gooding PA, Wood AM, Taylor PJ, Pratt D, Tarrier N. Resilience to suicidal ideation in psychosis: Positive self-appraisals buffer the impact of hopelessness. Behav Res Ther 2010, 4:883–889
2. Harrow M, Jobe TH. Factors involved in outcome and recovery in schizophrenia patients not on antipsychotic medications: a 15-year multifollow-up study. J Nerv Ment Dis 2007, 195:406–414
3. Southwick SM, Bonanno GA, Masten AS, Panter-Brick C, Yehuda R. Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary perspectives. Eur J Psychotraumatol 2014, doi: 10.3402/ejpt.v5.25338
4. Bernard B. Resilience Outcomes: Personal Strengths. Resiliency: What we have learned. West Ed, San Francisco, 2004:13–35
5. Connor KM, Davidson JR. Development of a new resilience scale: the Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC). Depress Anxiety 2003, 18:76–82
6. Choi JW, Cha B, Jang J, Park CS, Kim BJ et al. Resilience and impulsivity in euthymic patients with bipolar disorder. J Affect Disord 2015, 170:172–177
7. Kim KR, Song YY, Park JY, Lee EH, Lee M et al. The relationship between psychosocial functioning and resilience and negative symptoms in individuals at ultra-high risk for psychosis. Aust N Z J Psychiatry 2013, 47:762–771
8. Marulanda S, Addington J. Resilience in individuals at clinical high risk for psychosis. Early Interv Psychiatry 2014, doi: 10.1111/eip.12174.
9. Palmer BW, Martin AS, Depp CA, Glorioso DK, Jeste DV. Wellness within illness: happiness in schizophrenia. Schizophr Res 2014, 159:151–156
10. Torgalsbøen AK. Sustaining full recovery in schizophrenia after 15 years: does resilience matter? Clin Schizophr Relat Psychoses 2012, 5:193–200
11. Bozikas VP, Parlapani E, Holeva V, Skemperi E, Bargiota SI, Kirla D, Rera E, Garyfallos G. Resilience in patients with recent diagnosis of a schizophrenia spectrum disorder. J Nerv Ment Dis 2015, under review
12. Meyer PS, Johnson DP, Parks A, Iwanski C, Penn DL. Positive living: A pilot study of group positive psychotherapy for people with schizophrenia. The Journal of Positive Psychology: Dedicated to furthering research and promoting good practice 2012, doi:10.108 0/17439760.2012.677467 

Πλήρες άρθρο σε pdf